P. Kurek: Historia procesu domniemanego strażnika z KL Auschwitz

Dnia 6 września 1947 r., w jednym z transportów skierowanych przez władze francuskiej strefy okupacyjnej do Polski znalazł się Kruk Peter¹. Warto nadmienić że był on jednym z 36 przestępców wojennych wydanych Polsce przez wojskowe organy ścigania Republiki². Kruk Peter urodził się 15 lipca 1927 r. w miejscowości Podgrodzie, powiat Rohatyn. Po ukończeniu czterech klas szkoły powszechnej pracował w gospodarstwie swoich rodziców, którzy posiadali pół morgi ziemi rolnej. Chociaż, jak sam zeznał, jego ojciec był Ukraińcem, to podejrzany uważał się za Polaka³. Po roku od zakończenia drugiej wojny światowej czworo świadków wskazało go jako SS-mana z oddziałów wartowniczych. Zeznania te wraz z oświadczeniem Petera Kruka stały się podstawą do zakwalifikowania go jako przestępcy wojennego narodowości ukraińskiej podejrzanego o służbę w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu (KL Auschwitz)⁴.

Na temat podejrzanego brak jakichkolwiek szerszych danych dotyczących stopnia otrzymanego w szeregach SS, czy samej służby. Do materiału dowodowego włączono protokoły przesłuchań czterech polskich świadków. Jedynie dwójka z nich była więźniami KL Auschwitz i miała do czynienia z podejrzanym podczas niewoli. Pozostali poznali go już po zakończeniu drugiej wojny światowej, a informację na temat jego zbrodniczej działalności czerpali z opowieści zasłyszanych od wspomnianych naocznych świadków. Według zeznań Peter Kruk zajmował się nadzorowaniem pracy więźniów obozu. Miał gorliwie wykonywać swoje obowiązki bijąc przy tym pałką oraz szczując psem⁵. Poza izolacją obszarów wokół obozu, nadzorowanie więźniarskich komand roboczych należało bowiem do typowego zakresu obowiązków oddziałów wartowniczych⁶.

Sprawa Petera Kruka została włączona do procesu zbiorczego trzech innych strażników KL Auschwitz. Stanowi to swego rodzaju ewenement jeśli chodzi o procesy SS-manów narodowości ukraińskiej służących w oddziałach wartowniczych obozów koncentracyjnych. W pozostałych przypadkach tego rodzaju procesy miały charakter jednostkowy. Poza interesującą nas osobą wszyscy pozostali oskarżeni byli rodowitymi Niemcami. Cała trójka przyznała się do służby w obozie już podczas wstępnych przesłuchań dostarczonych przez Francuzów. Okres ich zbrodniczej działalności w KL Auschwitz jest też stosunkowo dobrze udokumentowany. Niemcy obrali typową w takich przypadkach linię obrony według której do organizacji SS zostali wciągnięci pod przymusem. Całej czwórce postawiono zarzut służby w oddziałach wartowniczych SS. Drugi punkt oskarżenia dotyczył wyłącznie Petera Kruka i zawierał wspomniane powyżej przypadki znęcania się nad więźniami, w tym również ze skutkiem śmiertelnym⁷.

PRZECZYTAJ: Wyjątek od reguły – proces Augusta Wilhelma Reinartza, SS-mana z załogi Majdanka

Dnia 20 kwietnia 1948 r. miał miejsce proces przed Sądem Okręgowym w Wadowicach⁸. Był to jeden z trzech głównych ośrodków (poza Najwyższym Trybunałem Narodowym i Sądem Okręgowym w Krakowie) w których sądzeni byli zbrodniarze z KL Auschwitz⁹. Oskarżony złożył wyjaśnienia według których z rodzinnej miejscowości został zabrany latem 1944 r. w charakterze woźnicy. Wycofujące się oddziały niemieckie miały przymusowo zabrać ze sobą większą liczbę osób z okolicznych terenów. Wszystkim odebrano konie i zmuszono do pracy przymusowej. Oskarżony miał uczestniczyć przy naprawach dróg oraz mostów na terenie Węgier¹⁰. Zajęcia tego typu często należały do obowiązków służby pomocniczej przy Wehrmachcie (Hilfswillige), a werbunek do tych formacji nierzadko odbywał się pod przymusem¹¹. Począwszy od 1941 r. „ochotnicy” zastępowali żołnierzy niemieckich przy wykonywaniu niezbędnych, lecz uciążliwych zadań. Mieli w ten sposób zasłużyć na przywilej zbrojnej służby po stronie sojuszników Trzeciej Rzeszy. Warto tutaj nadmienić że Ukraińcy oraz mieszkańcy krajów nadbałtyckich jako jedyne grupy narodowościowe były wyposażane przez Niemców w broń¹².

Pod koniec 1944 r. Peter Kruk przeszedł operację gardła w Insbrucku i tam zastały go oddziały amerykańskie. Niedługo potem wojska USA przekazały miasto Francuzom¹³. Oskarżony zarzekał się że jest niewinny, a całą zaistniałą sytuację zrzucił na karb osobistych porachunków z jednym ze świadków, któremu krótko po wojnie odbił dziewczynę. Obie zwaśnione strony miały się zaś poznać nie w obozie koncentracyjnym, a dopiero w obozie przesiedleńczym po wojnie. Informacje te można było skonfrontować jedynie z pisemnymi zeznaniami świadków złożonymi wcześniej przed przedstawicielami Francji¹⁴. Powodem dla którego nie zostali oni osobiście sprowadzeni na salę rozpraw może być fakt że obaj naoczni świadkowie zbrodniczej działalności odsiadywali w tym czasie wyrok za napad rabunkowy¹⁵. Nie da się jednoznacznie stwierdzić jakie były motywy przestępstwa. Zdarzało się jednak że po wyzwoleniu zrozpaczeni więźniowie obozów koncentracyjnych oraz robotnicy przymusowi dokonywali kradzieży żywności oraz leków. Tego typu działania, choć konieczne, spotykały się często z całkowitym brakiem zrozumienia ze strony alianckich wyzwolicieli¹⁶. Cechą charakterystyczną oskarżonego, którą przytoczyli świadkowie w swoich zeznaniach była brodawka na szyi. W czasie rozprawy sąd dopuścił oględziny biegłego lekarza. Badając bliznę na szyi nie był on jednak w stanie jednoznacznie stwierdzić czy powstała ona na skutek choroby lub zwykłego usunięcia brodawki¹⁷.

Peter Kruk otrzymał karę łączną pięciu lat pozbawienia wolności oraz taki sam okres pozbawienia praw publicznych i obywatelskich praw honorowych¹⁸. W owych latach najlepiej wykształconych sędziów kierowano do prowadzenia procesów członków AK oraz działaczy podziemia z lat okupacji. Wszystkie wymienione grupy skazywano w oparciu o przepisy, które pierwotnie miały służyć karaniu nazistowskich zbrodniarzy¹⁹. Pod hasłem demokratyzacji sądownictwa wymiar sprawiedliwości został zdominowany przez ludzi wiernych reżimowi komunistycznemu²⁰. Ponadto sale sądowe stosunkowo często służyły jako miejsce gdzie próbowano wyrównać osobiste porachunki. W przypadku udowodnienia drobnych przewinień wystarczyło znaleźć odpowiednich świadków, którzy przedstawili dość spójną wersję wydarzeń. Sąd często nie był zainteresowany zagłębianiem się w szczegóły i wyjaśnianiem drobnych niuansów. Przytoczona sprawa była jedną z wielu stosunkowo drobnych, które starano się w owym czasie zakończyć jak najszybciej. Prawdopodobnie nigdy nie uda się ostatecznie dociec czy oskarżony został skazany słusznie.

Historia oddziałów SS, w których służyli Ukraińcy jest stosunkowo dobrze opisana, jednakże dotyczy to jedynie jednostek bojowych. Dnia 28 kwietnia 1943 r. powołano bowiem wsławioną licznymi zbrodniami 14. Ochotniczą Dywizję Grenadierów SS „Galicja” (14. SS-Freiwilligen Grenadier Division Galizien). Wiadomym jest że jej szeregi zasilili liczni strażnicy z niemieckich obozów koncentracyjnych²¹. Kwestia Ukraińców służących w oddziałach wartowniczych SS wymaga natomiast dalszych badań. Jest to jednak utrudnione z uwagi na fakt że wiele materiałów źródłowych przepadło lub jest obecnie niedostępnych. W KL Auschwitz przez krótki czas (od marca do lipca 1943 r.) funkcjonowała złożona z Ukraińców 8. kompania o charakterze szkoleniowym (8-U-Kompanie)²². Została ona jednak rozwiązana po buncie rekrutów, który miał miejsce w nocy z 3 na 4 lipca 1943 r.²³. Z dużym prawdopodobieństwem można stwierdzić że część brakujących dokumentów znajduje się w archiwach rosyjskich. Nie wiadomo jednak czy kiedykolwiek ujrzą one światło dzienne.

Bibliografia.
Dokumenty archiwalne: AIPN Kr, sygn. 502/2045.

Literatura:
Z. Biegański, Sądownictwo i skazani na śmierć z przyczyn politycznych w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945 – 1956, Bydgoszcz 2003.
P. Broad, Wspomnienia, [w:] Oświęcim w oczach SS, pod red. I. Polskiej, Oświęcim 1972, s. 175.
J. W. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005.
E. Kobierska-Motas, Ekstradycja przestępców wojennych do Polski z czterech stref okupacyjnych Niemiec 1946-1950, cz. 2, Warszawa 1992.
A. Lasik, Załoga SS w KL Auschwitz, [w:] Auschwitz 1940 – 1945. Węzłowe zagadnienia z dziejów obozu. Założenie i organizacja obozu, pod red. W. Długoborskiego i F. Pipera, t.1, Oświęcim 1995.
A. Lityński, O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999.
A. Podhajecki, OUN i UPA pod skrzydłami III Rzeszy, Warszawa 2013.
L. Szpak, Ekstradycja hitlerowskich zbrodniarzy wojennych ze szczególnym uwzględnieniem praktyki polskiej, Warszawa 1979.
R. Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy (1933 – 1945), Warszawa 1972.
N. Wachsmann, Historia nazistowskich obozów koncentracyjnych, Warszawa 2016.

Adresy internetowe: http://truthaboutcamps.eu/th/zaloga-ss-kl-auschwitz/dokumentacja-pl/16821,Sciganie-sprawcow-zbrodni-popelnionych-w-obozie-zaglady-KL-Auschwitz-Birkenau.html