”Las Meninas” Diego Velazqueza – najbardziej kontrowersyjny obraz w dziejach historii sztuki

Historia sztuki może być równie pasjonująca, jak kryminały. Nie przypadkowo historycy sztuki stają się bohaterami powieści przygodowych – w PRL był nim pracownik Ministerstwa Kultury Pan Samochodzik, a na zachodzie bohaterami byli Indiana Jones czy Robert Langdon (bohater książek Dana Browna).

Jednym z obrazów, który wzbudził ogromne dyskusje w świecie historyków sztuki, jest obraz ”Las Meninas” Diego Velazqueza. Jego historię można poznać dzięki wydanej przez wydawnictwo AA pracy ”Tajemnica Las Meninas” księdza profesora Andrzeja Witko.

W swej pracy ksiądz profesor Andrzej Wit (doktor nauk humanistycznych i teologicznych, profesora historii sztuki na Uniwersytecie Jana Pawła II w Krakowie, czołowy światowy ekspert w dziedzinie malarstwa złotego wieku.) stwierdził, że „ponad trzysta pięćdziesiąt lat temu Diego Velázquez namalował Las Meninas, swój najznamienitszy, a zrazem najbardziej zagadkowy obraz, który od momentu powstania nieprzerwanie fascynuje niezwykłą łatwością pędzla, precyzją wykonania i zdumiewającą swobodą kompozycji. Malowidło to jest bez wątpienia jednym z największych dzieł, które należy do najczęściej interpretowanych w historii sztuki”.

Jak można się dowiedzieć ze strony Instytutu Cervantesa „z inicjatywy profesora Witko kilka lat temu powstała antologia zatytułowanej »Tajemnica Las Meninas«, na którą składają się teksty wybitnych specjalistów z różnych dziedzin i z wielu krajów, zafascynowanych obrazem Velázqueza: znajdziemy w niej zatem eseje autorów klasycznych, takich jak Michael de Foucault czy Carl Justi, i współczesnych: Amy Schmitter, Fernando Marías czy Jonathan Brown”.

Według profesora Jonathana Browna (wykładowcy na Uniwersytecie Princeto) „Las Meninas Diega Velázqueza to enigmatyczne arcydzieło troskliwie strzegące swego znaczenia przez stulecia. Mimo iż wszyscy uznają obraz za olśniewający przykład sztuki malarskiej, nikomu nie udało się podać ostatecznego wyjaśnienia jego intencji. W rezultacie Las Meninas wywołało jedną z najbardziej długotrwałych polemik w historii interpretacji dzieł sztuki. Niniejsze eseje stanowią cenny materiał nie tylko dla wielbicieli wielkiego hiszpańskiego artysty, ale również dla tych, którzy chcą zrozumieć, jaki wpływ na dzieła sztuki mają ciągle zmieniające się założenia kulturowe i filozoficzne. Dzięki inicjatywie znakomitego hispanisty Andrzeja Witko z olbrzymiej ilości prac wyselekcjonowano najciekawsze teksty, które przetłumaczono na język polski. Pewien jestem, że niniejsza antologia zainteresuje szerokie grono czytelników”.

Zdaniem hiszpańskiego profesora Fernando Mariasa „od czasów, gdy w odległym już roku 1700 Luca Giordano stwierdził, że obraz Velázqueza, metafora najwyższej umiejętności malarskiej, jest »teologią malarstwa«, stał się on głównym odniesieniem dla refleksji na temat sztuki. Jednakże, gdy w 1882 roku, już w epoce fotografii, Théophile Gautier postawił pytanie où est donc le tableau?, zaproponował tym samym nowe spojrzenie na płótno, które nic przestawało mylić obserwatorów, stających od tamtych czasów wobec jego iluzjonistycznej i paradoksalnej, dwuwymiarowej przestrzeni […]. Fascynacja – fizyczna czy intelektualna – tym ogromnym płótnem, które wydaje się wypierać ukazaną nam fikcyjną rzeczywistość, doprowadziła do tego, iż przez dwa ostatnie wieki próbowano zinterpretować Las Meninas za pomocą pędzla, ołówka i rylca lub po prostu pióra. Malowidło to swą złożoną, wielopostaciową i mylącą obecnością, sprowokowało odpowiedzi tak liczne i sprzeczne, że nie może ich pomieścić żadna antologia tekstów na temat Las Meninas”.

Ksiądz profesor w swoim artykule na łamach ”Tajemnica Las Meninas” stwierdził, że: „Malowidło to jest bez wątpienia jednym z największych dzieł, które należy do najczęściej interpretowanych w historii sztuki. Doczekało się imponującej literatury, stając się przedmiotem dyskusji metodologicznej dotyczącej historiografii artystycznej, krytyki sztuki, pojęcia przedstawienia i postrzegania dzieła sztuki, a nawet od czasu opublikowania eseju Michela Foucaulta – teorii epistemologicznej.

Interpretacji Las Meninas podejmowali się specjaliści różnych dyscyplin – historycy sztuki, kultury, historycy, filozofowie, architekci, socjologowie, malarze, fotograficy, a nawet lekarze. Począwszy od pierwszego dłuższego tekstu, autorstwa Antonia Palomina z 1724 roku, obraz ten nie przestaje inspirować, niepokoić i pociągać kolejnych uczonych, próbujących zmierzyć się z tym tak zagadkowym przedstawieniem z pomocą różnorodnych środków i metod, badając dzieło sztuki samo w sobie, jego kontekst historyczny, ikonograficzny, strukturalny, ówczesną teorię sztuki, osobowość artysty, a nawet świadomość współczesnego odbiorcy. […]

Poszukując odpowiedzi na pytanie o znaczenie malowidła, stajemy przed jednym z najbardziej niezwykłych dzieł w historii malarstwa, wykonanym przez Diega Velázqueza techniką olejną na płótnie w 1656 roku, noszącym tytuł Las Meninas (il. I), co w języku portugalskim znaczy „dwórki”.

Malowidło mierzy dziś 318 x 276 cm. Przedstawia ono artystę malującego obraz w obecności grupy dworskiej, w dużej sali o kilku oknach, ozdobionej licznymi obrazami i lustrem.[…]

Komu kłaniają się postaci znajdujące się na pierwszym planie? Przecież nie nam, jesteśmy w końcu tylko nieznanymi artyście widzami, ukłon należy się komuś znacznie ważniejszemu, komuś, kogo widać w lustrze, tak, tak, parze królewskiej, która zdecydowała się odwiedzić pracownię malarza. A skoro króla i królową widzimy tylko w lustrze, muszą oni znajdować się gdzieś za nami. Tym samym my zostaliśmy niejako wessani do wnętrza obrazu, stanowimy centrum stworzonego przez Velázqueza świata.

I jeszcze jedno spostrzeżenie: proszę złożyć obie dłonie, jedna za drugą, na kształt tuby i przytknąć do któregoś oka, mrużąc jednocześnie drugie, a potem spojrzeć na Las Meninas. Prawda, że obraz staje się trójwymiarowy?”